Jólagestir av vígvøllinum

Tað var jólaaftan. Víða hvar herjaði Ardennar-álopið. Ein mamma og sonur hennara vóru einsamøll við hús, tá ið tey brádliga fingu heilt óvæntaðar gestir...

Fritz Vincken

Tá ið vit hoyrdu, at onkur bankaði á dyrnar henda jólaaftan í 1944, grunaðu hvørki mamma ella eg, at vit teir komandi tímarnar fóru at uppliva einki minni enn eitt undur.

Eg var 12 ára gamal tá, og vit búðu í einari lítlari smáttu í Ardennarfjøllunum, tætt við týsk-belgiska markið. Fyri kríggið hevði pápi brúkt smáttuna, tá ið hann var og veiddi um vikuskiftini, og tá ið bumbuflogførini hjá teimum sameindu løgdu heimbý okkara, Aachen, í sor, helt hann, at best var, at mamma og eg fóru at búgva í smáttuni. Sjálvur varð hann sendur at gera tænastu sum vaktarmaður í sløkkiliðnum í marknabýnum Monschau, seks kilometrar burturi.

Men fyri einari viku síðani hevði von Rundtstedt herovasti sent týskararnar út í hitt síðsta øra álopið í hesum bardaganum, og nú meðan eg gekk yvir ímóti hurðini, herjaði Ardenner-álopið allastaðni kring okkum. Skotini dundu alla tíðina. Alla tíðina skreljaði ein maskina uppi yvir høvdinum á okkum, og vit sóu ljóskastararnar, sum skóru sum knívar gjøgnum myrkrið. Í túsundatali bardust og doyðu teir sameindu og týsku hermenninir kring okkum.

Tá ið bankaði á dyrnar fyrstu ferð, kvikaði mamma sær at blása á ljósini, so tey sloknaðu. Eg skuldi fara at lata upp; men hon var fyrr yvir at hurðini. Uttanfyri stóðu tveir menn í stjálhjálmi. Teir líktust mest spøkilsum, sum teir stóðu har við bakinum móti tí kavaklædda skóginum. Annar tosaði við mammu á einum máli, vit ikki skiltu. Hann peikaði á ein triðja mann, sum lá í kavanum. Mamma visti beinanvegin, at hetta vóru amerikanskir hermenn. Fíggindar!

Hon stóð sum runnin í stein og hevði aðra hondina tvørtur um herðarnar á mær. Hermenninir vóru vápnaðir, og tað hevði verið lítið fyri hjá teimum at otað seg inn á okkum; men kortini vórðu teir standandi og hugdu bønandi at mammu. Hin særdi maðurin tóktist meira deyður enn livandi. “Komm’ rein,” segði mamma at endanum, og hóast hermenninir ikki dugdu týskt, skiltu teir tað, hon segði, og bóru vinmannin inn og løgdu hann varisliga á songina hjá mær.

Mamma royndi seg við fronskum, og nú kom fram, at annar hermaðurin dugdi so frægt, at hon var før fyri at skilja hann. Tá ið mamma fór yvir til hin særda mannin, segði hon við meg: “Hinir báðir hermenninir hava fingið frost í fingrarnar. Lat teir úr kappunum og stivlunum og kvika tær út eftir einari spann av kava.” Løtu seinni gníggjaði eg bláfrystu hendur og føtur teirra við kava.

Vit fingu skil á, at hin breiðvaksni, dimmhærdi drongurin æt Jim, og høgi, klæni vinmaður hansara Robin. Harry, hann, sum var særdur, lá nú og svav í míni song. Andlit hansara var so hvítt sum kavin uttanfyri. Teir vóru vilstir burtur frá herdeild síni og høvdu reikað um í skóginum í tríggjar dagar og leitað eftir landsmonnum sínum. Alla tíðina noyddust teir at ansa eftir, at týskararnir ikki sóu teir. Teir vóru órakaðir; men tá ið teir vóru farnir úr sínum tunga kappa, vóru teir ongum øðrum líkari enn stórum dreingjum - og soleiðis fór mamma eisini við teimum.

“Far tú eftir Hermanni og tak seks epli við tær,” segði hon við meg.

Hetta var eitt álvarsligt brot á tí ætlanini, sum vit høvdu lagt fyri jólini. Hermann var væl gøddi hani okkara. Mamma hevði kallað hann upp eftir Göring - einum manni, sum hon ikki helt nógv um - og hann var gøddur í fleiri vikur við tí vón, at tað fór at eydnast pápa at koma heim jólaaftan. Men fyri nøkrum tímum síðani máttu vit viðganga, at tað fór ikki at eydnast honum, og tí gjørdi mamma av, at Hermann skuldi sleppa at liva nakrar dagar afturat, um tað skuldi bera á, at pápi fór at sleppa heim nýggjársaftan. Nú broytti hon ætlan. Neyð brýtur jú allar lógir, og Hermann mátti lata lív.

Meðan Jim og eg hjálptu henni at gera døgurða, hjálpti Robin Harry. Ein kúla var farin gjøgnum annað beinið á honum, og hann hevði næstan bløtt burtur. Mamma skræddi eitt lak sundur í álir, so hann hevði okkurt at binda um sárið við.

Skjótt fyltist stovan við hesum frálíka roykinum av stoktum hana. Eg setti á borðið, tá ið tað aðru ferð bankaði á dyrnar. Eg hugsaði, at tað mundi vera fleiri amerikumenn, sum vóru vilstir, so eg fór beint yvir og læt upp. Uttanfyri stóðu fýra hermenn í teimum eyðkennisbúnunum, sum eg kendi alt ov væl, nú ið kríggið hevði vart í fimm ár. Tað var Wehrmacht - okkara egnu hermenn.

Eg var beinleiðis stívur av ræðslu. Hóast eg bert var eitt barn, kendi eg ta hørðu lógina - tað var mett sum landasvik at hýsa fíggindahermonnum. Vit fóru at verða skotin øll somul! Mamma var eisini bangin. Hon var krithvít í andliti. Men hon menti seg upp, kom út í dyrnar og segði stillisliga. “Fröhliche Weihnachten”, og hermenninir ynsktu eisini henni eini gleðilig jól.

“Vit eru vilstir frá herdeild okkara og vilja fegnir sleppa at bíða her, til tað lýsir,” greiddi korpurálurin frá. “Kunnu vit sleppa at liggja nátt her hjá tygum?”

“Sjálvandi,” segði mamma. Skelkurin gjørdi, at útvortis tóktist hon still. “Eg havi eisini ein góðan og heitan døgurða, og tit sleppa at eta til grýtan er tóm.”

Týskararnir smíltust. Matarroykurin stóð út til teirra gjøgnum tær hálvopnu dyrnar og kitlaði teir í nøsina. “Men,” legði hon avgjørd afturat, “vit hava tríggjar aðrar gestir, sum tit óivað ikki fara at rokna fyri vinir.” Rødd hennara var nú vorðin so myndug, sum eg ongantíð hevði hoyrt hana. “Tað er jólaaftan í kvøld, og eg vil onga skjóting hava.”

“Hvørjir eru teir?” spurdi korpurálurin. “Amerikumenn?”

Mamma hugdi inn í tey bláfrystu andlitini. “Lurtið nú,” segði hon seigliga, “eg kundi so væl verið mamma tykkara - eisini teir, sum eru har inni. Har er ein drongur við skotsári. Hann berjist fyri lívinum, og tveir vinmenn hansara. Teir eru vilstir eins og tit, og teir eru líka svangir og móðir sum tit. Í kvøld,” hon harðnaði á málinum og vendi sær móti korpurálinum, “jólaaftan, gloyma vit, at eitt er, sum kallast kríggj.”

Korpurálurin stardi at henni. Kvirt var eini tvey-trý sekund, sum tóktust óendalig. So gjørdi mamma enda á øllum himpri. “Nú hevur verið tosað nóg leingi um hetta!” segði hon og slerdi lógvarnar saman. “Leggið nú vápn tykkara her á viðarúgvuna - og kvikið tykkum eitt sindur, so hinir ikki eta alt frá tykkum!”

Teir fýra hermenninir aktaðu púra í ørviti og løgdu vápnini frá sær á viðarúgvuna, beint innan fyri dyrnar. Har vóru tvær skammbyrsur, tríggjar karabinur, ein løtt maskinbyrsa og tvær Panzerfäuste, eitt gamalsligt vápn. Ímeðan hevði mamma á fronskum skundisliga greitt Jim frá øllum. Hann segði okkurt á enskum, og bilsin varð eg, tí at teir beinanvegin góvu mammu vápnini.

Í fyrstuni kendist tað, sum luftin var lødd í okkara lítlu stovu, har amerikumenninir og týskararnir sótu tætt upp at hvør øðrum. Men mamma var so ófør. Hon misti ongantíð takið á sær, men greiddi alt við einum smíli og fann sess til øll, hóast vit bert áttu tríggjar stólar. Hennara song var so stór, at tveir av teimum, sum nýliga vóru komnir, meir enn so fingu sitið har undir liðini á Jim og Robin.

Mamma lætst ikki at síggja, at lagið ikki var hitt allarbesta, og helt á við sínari døgurðastákan. Men tað bar ikki til at fáa Hermann størri, enn hann nú einaferð var, og fýra munnar vóru nú afturat at metta. “Kvika tær, far eftir nøkrum eplum afturat og eitt sindur av havra,” teskaði hon til mín. “Hasir menninir eru svangir, og ein svangur maður er ein illur maður.”

Eg hoyrdi, hvussu Harry eymkaði seg, meðan eg var úti í hjallinum, og tá ið eg kom inn aftur, hevði ein týskari sett sær brillurnar upp á nøsina og var farin at kanna sárið á amerikumanninum. “Hoyra tygum til læknadeildina?” spurdi mamma hann. “Nei,” svaraði hann, “men eg las til lækna í Heidelberg til fyri tveimum mánaðum síðani. So frægt sum eg dugdi at skilja, tosaði hann frálíka væl enskt og greiddi hinum frá, at tað var kuldanum fyri at takka, at bruni ikki var komin í sárið á Harry. “Hann hevur mist ógvuliga nógv blóð,” greiddi hann mammu frá. “Tað honum tørvar, er hvíld og okkurt at eta.”

Teir vóru sissaðir og sótu ikki longur og kveittu hvør at øðrum. Sjálvt eg dugdi at síggja, at hermenninir vóru ómetaliga ungir. Heinz og Willi, sum báðir vóru úr Köln, vóru bert 16 ára gamlir. Hin 23 ára gamli korpurálurin var elstur av teimum. Heinz kom við einum rugbreyði. Mamma skar tað í flísar og setti tað á borðið saman við døgurðanum.

Mamma bað borðbøn. Hon hevði tár í eygunum, tá ið hon segði tey gomlu væl kendu orðini: “Kom, Harri Jesus, ver gestur vár,” og eg ansaði eftir, at eyguni á teimum bardagamóðu amerikumonnunum og týsku hermonnunum vóru eisini blonk. Teir vóru allir so langt heimanífrá.

Beint fyri midnátt fór mamma yvir og læt dyrnar upp, og so skuldu vit øll út at síggja Betlehemsstjørnuna - uttan Harry, sum lá í fasta svøvni. Sum vit stóðu har í djúpari tøgn undir liðini á mammu og hugdu upp á Sirius, bjartastu stjørnuna á himlinum, tóktist tað, sum kríggið var langt, langt burturi.

Okkara egna vápnahvíld helt á morgunin eftir. Harry vaknaði ógvuliga tíðliga, mutlaði svøvntungur okkurt og seyp eitt sindur av súpan, sum mamma gav honum. Í lýsingini sást, at hann var munandi batnaður. Mamma bryggjaði ein drykk til hansara. Drykkurin var gjørdur úr einum eggi og einum sindri av sukuri. Hini fingu havragreyt. Aftaná gjørdu teir eina børu til Harry úr tveimum stongum og besta dúkinum hjá mammu.

So gav korpurálurin amerikumonnunum góð ráð um, hvussu teir skuldu finna aftur til sínar egnu deildir. Um tað mundið av hesum ørvitisliga bardaganum var tað undrunarvert, sum týskarar vistu væl um støðuna hjá mótstøðumonnunum. Korpurálurin bendi seg niður yvir kortið hjá Jim og peikaði á eina á. “Tit skulu bara fara niðan við hesi ánni,” segði hann, “so fara tit at finna fyrstu herdeild her uppi tætt við, har áin vellir upp. Teir endurskipa hermenn sínar.” Hin, sum hevði lisið til lækna, umsetti hetta til enskt.

“Hví ikki Monschau?” spurdi Jim gjøgnum tolkin. “Um Himmels Willen! Nein!” brast út úr korpurálinum, “vit hava tikið Monschau aftur.”

Nú gav mamma teimum vápnini aftur. “Ansið væl eftir tykkum,” segði hon. “Eg vil, at tit einaferð skulu koma heim aftur til tykkara sjálvs. Gud signi tykkum allar!” Teir týsku og amerikansku hermenninir søgdu farvæl og tóku í hondina hvør á øðrum, og vit sóu teir hvørva í hvør sína ætt.

Tá ið eg kom inn aftur, hevði mamma tikið ta gomlu ættarbíbliuna niður av hillini. Eg hugdi upp um økslina á henni og niður í bókina. Hon hevði blaðað upp á jólaevangeliið - um føðingina í fjósinum og teir vísu menninar úr Eysturlondum við gávum sínum. Fingur hennar fylgdi síðstu regluni: ... tóku teir eina aðra leið heim aftur til land sítt.”

Effie Campbell umsetti.