Gjøgnum lyklaholið

“Tú fert ikki út nú, Anton? Tað er jú jólaaftan! Tað kanst tú ikki meina ...”

Gunda Lundh stóð framman fyri manni sínum, og eygu hennara vóru stór og blonk. Hon visti alt ov væl, hvat ið síðani fór at henda, um hann fór út nú. Tá fór hann ikki at koma afturíaftur fyrr enn fyrrapart jóladag, ella kanska annan jóladag, og tá ið hann so at enda steig inn um gáttina heima, fór andlitið at vera hovið, gongulagið slørut, og soleiðis fór hann at halda á alla høgtíðina.

“Far burtur við tær, Gunda, og sissa teg!” Røddin í manninum var køld og hvøss. “Altíð skalt tú taka alt so hátíðarligt! Eg fari bara inn á gólvið hjá svági mínum eina løtu, havi eg sagt. Eg eri aftur um ein tíma.” Hann hugdi ótryggur móti hurðini, tá ið hann segði hesi síðstu orðini.

Gunda flenti, men tað var vissuliga eingin glaður látur. “Ja, eg veit,” segði hon sorgarbundin, “tú ert óivað aftur um ein tíma. Á nei, Anton! Tá ið tú fyrst ert farin inn til svág tín, so kenni eg so væl restina ...”

Anton gekk kvikliga eftir gólvinum og læt hurðina upp út í gongina, og rødd hansara var speisk, tá ið hann svaraði:

“Tú ert sanniliga av tí rætta slagnum, tú lítur á mann tín. Takk skalt tú hava!” Og hann kvikaði sær út og smekkaði dyrnar í eftir sær. Hann kundi ikki bara sær at vera eitt sindur ógvisligur, tí tað kókaði innan í honum, og hann var so argur. Altíð var tað okkurt, tá ið hann skuldi út ein túr - eitt langt sorgarbundið eygnabrá frá bláu eygunum í Gundu, og nøkur orð, sum sviðu sum koyrlasløg í sinninum.

Men út mátti hann, ein lítlan túr yvir til svágin; men í kvøld skuldi hann vísa Gundu, at hann helt orð! Hann ætlaði sær bara at støkka inn á gólvið at síggja vinmenninar, sum í kvøld vóru komnir saman í heiminum hjá svágrinum, har teir skuldu hava eitt hugnaligt gildi, og so ætlaði hann sær at siga, at nú mátti hann fara heim. Um hann kendi seg trongdan, kundi hann kanska siga, at hann var illa til passar, ússaligur ...

Men mongum brestur ætlan. Tað var als ikki so lætt at fara á føtur og heim, tá ið hann fyrst var komin í vinaskaran! Her vóru øll í góðum lag, og jólahýrurin óførur, so í fyrstuni tóktist, sum Gunda skuldi fáa rætt; men so hendi nakað, sum gjørdi, at Anton kortini fór frá heiminum hjá svágrinum um ta tíðina, hann sjálvur hevði nevnt.

Jørgensen, ein av vinmonnunum, sum annars plagdi at vera ein av teimum fyrstu, sum møttu upp, var vorðin seinkaður og kom hálvan annan tíma seinni enn hinir! Hann smíltist skálkaliga, tá ið hann kom, og tá ið hann hevði fingið eitt glas niðurundir, sló hann Anton Lundh á herðarnar og segði: “Vinmaðurin, lat meg fáa orð á teg!”

Anton hevði longu drukkið so mikið av “jólavørunum”, at hann sløtraði; men tá ið hann hugdi upp í andlitið á vinmanninum, klárnaðu tankarnir munandi, og hann fór við Jørgensen burturfrá yvir í ein krók.

“Tú, Lundh ...” Jørgensen teskaði orðini fram.

“Ja, hvat er tað, tú vilt ...?” Anton stardi inn í andlitið á hinum.

“Man tað vera skilagott, at tú fert heimanífrá, og - kona tín soleiðis - í øllum tímunum á samdøgrinum - ?”

Anton hvakk við, og eyguni gjørdust vill. “Hvat er tað, tú meinar?” segði hann, næstan hóttandi. “Kemur TAÐ tær við?”

Hin ypti øksl. “Øs teg ikki!” segði hann. “Tú veitst, at eg eri ikki av tí slagnum, sum komi mær uppí hjá hinum; men nú noyðist eg kortini at gera tað! Hevur tú ongantíð givið tær far um, at kona tín fær vitjan, tá ið tú ert úti ...?”

Alt blóðið setti frá andlitinum í Antoni, og hann svølgdi fleiri ferðir, áðrenn hann fekk svarað. “Vitjan? Hvat er tað, tú meinar?”

Jørgensen hugdi varisliga uttan um seg. “Eg kom í kvøld,” segði hann, “fram við húsunum hjá tær, og ...”

Lundh helt andanum. “Íðan, og hvat so?”

“Ein maður gekk eitt petti framman fyri meg, og hann fór inn ...”

“Inn til okkara?”

“Ja, inn til tín.”

“Kendi tú hann?”

Hin risti við høvdinum. Tað var ein høgur, bragdligur maður,” segði hann, “men eg minnist meg ikki at hava sæð hann fyrr.”

Andlitið í Lundh var enn líkbleikt, og eyguni logaðu. “Tú sást hann ikki aftur?” spurdi hann, og hin risti aftur við høvdinum.

“Eg stóð leingi har,” segði hann, “men hann kom ikki út aftur.”

Anton Lundh fór brádliga á føtur. “Eg fari heim,” segði hann hásur, “og er hann enn har ... so skal ... skal ...”

Jørgensen flenti kaldliga. “Ver ikki so bráður, Anton!” segði hann. “Tú manst ikki hava rættindi at siga nakað, tú, sum misrøkir konu tína soleiðis.”

- - -

Lundh kvikaði sær heimeftir í kvøldarkvirruni, og ongantíð hevði tað leikað so innan í honum sum nú! Seinastu orðini hjá vinmanninum høvdu havt sína ávirkan.

Íðan so, hann misrøkti konu sína! Hann misrøkti hana, og so skuldu aðrir, ein annar ...

Men hann var maður at vísa, at hann ráddi í egna heimi sínum, og um Jørgensen hevði rætt, so skuldi hetta gerast ein hugnaligur jólaaftan hjá hesum fremmanda!

Hann var vátur í sveitta, tá ið hann kom til hús, men rúsurin hevði ikki slept takinum í honum enn. Tað mundi vera “fráfaringarsteypið”, sum gjørdi, at hann enn vinglaði. Men tað var bara gott, tí so hevði hann størri “dirvi” at tríva inn á rættan hátt.

Nú ráddi bara um at sleppa sær inn ljóðleyst, so at eingin grunaði nakað, fyrr enn hann brádliga og óvæntaður stóð har inni. Hann kikkaði eftir ondini, tá ið hann kom til úthurðina, og hann kendi tað, sum skuldi hann kvalast, tí hjartað dukaði so út av lagi ógvisligt.

Spakuliga og ljóðleyst kom hann inn í gongina, steðgaði á og lurtaði ...

Jú, so sanniliga! Onkur var, sum tosaði inni í køkinum. Hann knýtti hendurnar og helti seg upp at hurðini, so hann kundi hoyra orðini.

Tað var Gundha, sum tosaði, og fyrsti setningurin, hann hoyrdi, gjørdi, at blóðið setti til høvdið.

“Eg hugsi, at tað er best, at tú tekur meg heim til tín,” hoyrdi hann hana siga, “tí eg orki ikki at vera her longur.”

Anton Lundh noyddist at taka í durakarmin, so hann ikki skuldi fara umkoll. Íðan so! Nú var tað komið so langt! Hon vildi, at hann - hin maðurin - skuldi taka hana heim við sær!

Ongantíð á ævini skuldi tað henda! Tað var av sonnum ein eydna, at Jørgensen hevði sæð henda fremmanda í kvøld. Tað høvdu tey bæði har inni helst ikki roknað við. Nú skuldi hann skjótt gera ein bráðan enda á hugnaðinum har inni! Hann hoyrdi, at Gunda tosaði víðari, men hoyrdi ikki, hvat ið tað var, hon segði, tí blóðið súsaði vilt gjøgnum kroppin og høvdið og gjørdi hann næstan deyvan.

At enda tók hann seg saman og skuldi júst leggja hondina á hondtakið, tá ið hann brádliga kom at hugsa um okkurt og steðgaði. Mundi hann kunna sæð okkurt gjøgnum lyklaholið?

Sum hugsað, so gjørt, og hann bendi seg niður; men í næstu løtu hoknaði hann niður á gólvið framman fyri hurðini. Hann stardi og stardi, og ongantíð hevði Anton Lundh hugsað sær, at tað bar til at síggja so nógv gjøgnum eitt lítið lyklahol! Hann sá helvtina av køkinum. Og beint framman fyri hann við ein stól lá Gunda á knæ við andlitinum fjaldum í hondunum.

Hon bað ...

Hvat ið hendi innan í Antoni í tí løtuni, dugdi hann ikki seinni at greiða frá, hann visti bara, at okkurt innan í honum brast í smæsta smildur, og at hann kendi ræðuligt vaml um egna lív sítt og fekk eina inniliga samkenslu við konuni, sum lá har inni.

Hann sá, hvussu herðar hennara skulvu, meðan hon stríddi sítt bønarstríð, og visti, at hann hevði alla skuldina.

Tað var, sum hann sá alla synd sína og allan reinleikan hjá Gundu gjøgnum lyklaholið, og tað, sum fekk alt at rapa hjá honum, var minnið um illgrunan, hann hevði havt móti henni.

Hesin sterki maðurin skalv, tá ið hann fór á føtur og læt upp. Hann fór sløðrandi inn. Sum í mjørkatámi sá hann Gundu reisast og koma ímóti honum við útrættum ørmum.

“Anton - á, Anton - ert tú ...” Men hon fekk ikki setningin lidnan.

“Gunda!” segði hann veikur, “eg eri heimsins spýggiligasta fólk! Á Gunda, orkar tú at biðja fyri mær?”

- - -

Jólaaftan kom eitt sindur seint til Lundh og tey hesa ferð; men hann kom, og tað er tað, sum um ræður. Tey hildu høgtíð til langt út á náttina.

Men tað kom ongantíð fyri ein dag, hvat ið tað var fyri ein høgur og bragdligur maður, Jørgensen hevði sæð farið inn til Anton og tey. Einki bendi á, at nakar tjóvur hevði verið í nánd, og Gunda hevði einki sæð til henda løgna fremmandamannin; men hon hevði beinanvegin eina frágreiðing.

“Anton,” segði hon, og bláu eyguni lýstu um kapp við ljósini á tí lítla vakra jólatrænum. “Tað var óivað ein eingil, sum var sendur at lokka teg heim!”

Tá flenti Anton, ein lukkuligan látur. “Ja,” segði hann, “tú hevur óivað rætt. Tað var ein eingil, sum skuldi lokka meg heim til tann lítla eingilin, sum bíðaði eftir mær.”

Olaf Baraas í “Juleneket 1939.”

Effie Campbell umsetti.